Վերլուծություն

Փառանձեմ թագուհիՓառանձեմ թագուհու կերպարը հակասական կերպար է. ոմանց համար նա հերոս էր ու արժանավայել թագուհի, ոմանց համար` դեւերին ծախված չար կախարդ: Ոմանց համար նա օրինակ էր առաքինության, հայրենասիրության ու նվիրվածության, ոմանց համար` անբարո կին: Փառանձեմ թագուհին նվիրյալն էր իր երկրի, իր ազգի եւ պետության: Փառանձեմը Սյունյաց անառիկ լեռների պես հպարտ ու աննվաճ էր: Հայոց թագուհին ծանր պահին անգամ չկորցրեց իր ոգու հպարտությունն ու արիությունը: Նրա գեղեցկությունը հռչակվեց ողջ աշխարհով մեկ:Արշակ ԲԱրշակ Բ-ի թագավորության առաջին տասնամյակում Հայաստանն ապրել է խաղաղությամբ, բարգավաճել և հզորացել է: Արքունի զորաբանակը մեծացնելու, թագավորական իշխանությունն ամրապնդելու նպատակով Կոգովիտ գավառում հիմնադրել է Արշակավան քաղաքը։ Արշակ 2-ն վարել է նախարարներին համախմբելու, անհնազանդներին հպատակեցնելու քաղաքականություն:

Հայոց թագուհիներ․ ուսումնական հետազոտություն

Նախագիծ՝ Հայոց թագուհիներ․ ուսումնական հետազոտություն

Փավստոս Բուզանդի հայոց պատմություն գրքից հատված

Գլուխ՝ ԺԵ

Այն ժամանակները Սյունյաց նախարարներից մեկրճԱնդովկր, մի գեղեցիկ դուստր ուներ Փաոանձեմ անունուք,որ շատ հոշակված էր իր գեղեցկությամբ ու պարկեշտո ւ ֊թյամր։ Ապա Գնեք պատանին’ թագավորի եղբորորդին,նրան կին առավ։ Այս աղջկա գեղեցկությունը շատ հռչակվեց ու տարածվեց և հնչեց զանազան վայրերում։ Այս համբավից բորբոքված’ Տիրիթը’ Գնելի մյուս հորեղբորորդին,սիրահարվեց իր հարսինև դրա համար մի հնարք էր որոնում, որ կարողանա իր հարսին տեսներ Երբ իր ցանկությանը հասավ, հարսին տեսավ, այնուհետև սկսեց հնարքներ մտածել այդ կնոջ մ արդուն կորցնելու, հուսալով, թեգուցե կարողանա հետո նրա կնոջը հափշտակ ել։Տիրիթն սկսեց նենգավոր հնարքներ մտածեր վարձումէր շատ օգնականներ ու գործակիցներ, որոնցով կարողանաիր շարախոսությունր առաջ տանել։ Եվ Գնելի մասին սուտմա տնություններ էր նենգորեն հաղորդում Արշակ թագավորին, թե Գնելր մտադրություն ունի թագավորել և քեղսպանել։ Բոլոր մեծամեծները, նախարարները և ազատներըսիրում են Գնելին, մեր ամբողջ երկրի նախարարները գերադասում են նրա իշխանությունը իրենց վրա, քան քոնը։Ասում են. օրարդ, արքա, իմացիր և տես, թե ինչ պիտի անես,ինչպես պիտի կարողանաս քեղ փրկել»։ Այսպիսի խոսքերովգրգռում էին Արշ’ակ թագավորին, մինչև որ նրան համոզեցին իրենց ասածների նկատմամբ։Ուստի թագավորր Գնել պատանու նկատմամբ ոխովլցվելով հալածում էր նրան և երկար ժամանակ նենգավորխորհուրդ էր մտածում նրա դեմ։ Ապա նավասարդի ( տոնե՜րին) մոտ Արշակ թա գա վո րը մտ ա ծեր Գնել պատանու ն իրմոտ հրավիրել և սպա նել։ Նրա մոտ է ուղարկում Մ ա միկոնյան ցեղի նահապետ Վարդանին սպարապետի եղբորը, որն ե ն գ ո ւթ յա մ բ, մ ե ծ ա մ ե ծ երդումներով կարողանա կա նչել,որ այս խորհուրդը բոլորովին գաղտնի մնա, գուցե փախչիազատվի, այլ խ ա բ ե լո վ ու հրապուրելով բերի հա սցնի մինչևմահվան տեղը։ Թագավորի բանակը գտնվում էր Շ ա հ ա պ ի ֊վանում, Ար շակունիների բուն բ ա ն ա կ ա տ ե ղ ո ւմ , պարսպապատ որսատեղի տ ա կ, ձիարշավի հրապարակի վ ր ա ^ ։Վարդան մեծ նահապետը Արշակ թագավորի կողմիցեկ ա վ, գտավ պատանի Գնելին մոտակա տեղում, ա յս ի ն ք ն’Աոավյուտք կոչված գյուղում։ Մեծ երդումներով ու վարպետխաբեությամբ համոզեց պատանի Գնելին’ իր կնոջ և տանումարդկանց հետ գնալ արքունի բանակը ( հավատացնելով),թե Արշակ թա գավորր նրան մեծա րա նքի համար է հր ա վի ­րում։ «Թագավորը (ասաց նա) չկամեցավ նավասարդի տոները առանց քեզ ա նցկա ցնել, նա ա յժ մ բա րեհա ճ է դեպիքեզ, որովհետև իմա ցա վ, որ քո մեջ չկա չարություն, ինչպես որ չարախոսներն էին ասում, նա հա մ ո զվ եց, որ մինչևա յժմ իզուր էր քեզ ատում, մինչդեռ դու նրա կողմից արժանի ես սիրո))։Գնելը իր ամբողջ կազմությամբ ճանապարհ ընկավ, ա մբողջ գիշերը մեծ աճապարանքով եկավ հասավ արքունիբա նա կը, որովհետև հաջորդ օրը, որ լուսանում էր, կիրա k tէր։ Այդ օրն էր հանդիպում Մեծ Հովհաննես (Մ կրտ չի) հիշատակի տոնը, որ Գրիգորից և Տրդա տ ից սա հմա նվա ծ էրP ագավան ավանում։ Այդ տոնին եկել էր աշխարհականմարդկանց մ ե ծ բա զ մ ո ւթ յո ւն , և զանա զա ն գ ա վ ա ռ ն ե ր ի ց’ շատեպիսկոպոսներ։ Ներսես մեծ եպիսկոպոսապետն էլ իր կ ո ղ ֊մից ուղարկեց իր աթոռակից Խաղին և իր եպիսկոպոսականավագ Մուրիկ անունովս սարկավագին, որ գնա այնտեղ ևինչ որ հարկավոր է կատարեն, իսկ ինքը մնա ց արքունական բա նա կ ո ւմ , որպեսզի հաղորդությունը ա յնտ եղ էլ կ ա ֊տարեն։ Եվ այդ դիքեր բանակում կաթողիկոսի ն երկ ա յու֊թյամր գիշերային մեծ պաշտամունք կատարվեց։Լույսը բացվելու դեմ Գնելի խումբը հասավ արլ ոնիբանակը։ Երբ Գնելը բանակի մեջ մտավ, թագավորին իմացտվին նրա գալուստը։ Ապա արքունիքից հրաման տր վեց’բանակից դուրս պահել նրան և տանել սպանել։ Եվ մինչնա ձի հեծած անցնում էր բանակի միջով և մոտենում էրարքունի հրապարակին, այդտեղ արքունիքից վրա են հասնում բազմաթիվ սպասավորներ’ զինված սրերով, նիզակներով, սվիններով, վաղրերով ու սակրերով, և ասպարակիրհետևակ զորք։ Նրանք հասան, բռնեցին Գնել պատանուն,ձի ուց վեր գցեցին, ձեռքերը ետևը կապեցին և առան տարան գլխատելու տեղը։ Նրա կինը նույն վաշտի մեջ էր իրամուսնու հետ և եկել էր ժանվարով97։ Երբ տեսավ, որ իրամուսնուն բռնեցին ու կապեցին, իսկույն վազեց եկեղեցի,որտեղ բանակի մ արգկանց համար աստվածային արարողություն էր կատարվում’ առավոտյան աղոթքը, ուրգտնվում էր նաև Ներսես մեծ եպիսկոպոսապետը։ Եինը հասնեք ով եպիսկոպոսապետի մոտ’ գուժում էր իր անմեղ ամուսնու կոբուստը։ ճիչ բարձրացրեց’ ասելով. «Շ տապի’ ր, հասի ր,ամուսնուս առանց մեղքի, առանց հանցանքի խողխողումեն»։ (Իսկ նա) արարողությունը ընդհատելով’ վազում է թագավորի и են յա կր, դռանը հասնելով’ ներս է ընկնում թագավորի մոտ։ Իսկ թագավորը, երբ տեսավ մեծ քահանայապետին, իմանալով, որ եկել է բարեխոսելու և համոզելու, որ(Գնե1ր) չսպանվի, սամուրենին գլխին քաշած, շտապով իրերեսր ծածկում է’ խռմփացնելով’ իբր թե քնած է 98, որպես թենրա խոսքերը չի լսում։Իսկ սուրբ Ներսեսը մոտեցավ, բռնեց թագավորից, սկսեցխոսել նրա հետ և ասաց. *Հիշի’ր։ թագավո՛ր, մեր տիրոջը,որ մեր սիրո համար իջավ իր բուն բարձրությունից, եղբայրդարձավ մեզ՝ անարժան ծաոաներիս, ոչ ուրիշ նպատակով,այլ միայն որպեսզի սիրո վարդապետող յինի, որպեսզիմենք էլ մեր աստվածային վարդապետին նայելով’ միմյանցխնայենք, միմյանց երկյուղածությամբ սիրենք, իրար վնասել չհամարձակվենք։ Իսկ եթե դու քո եղբորը, ծառայակցին,ընկերակցին ու հարազատին չխնայես, մեր տերն էլ, որկամավորապես մեզ եղբայրակից է դարձել, քեզ չի խնայի։Որովհետև նա մեզ այսպես ասաց. «Ով ձեզ լսում է, ինձ է լսում. և ով ձեզ րն ղուն ում է , ինձ է ը նդո ւնում , իսկ ով ձեզ անարգում է, ինձ է անա րգում» ։ Լսի ր ք ր ի ս տ ո ս ի ն , որ ն երկածումս քեզ հետ խոսում է մեր բ ե ր ա ն ո վ , որպ եսզի չկ ո ր ­ չես դու, գուցե թագավորությունից զրկվելով, մենակ ողջողջ շրջես, և ոչ ոք քեզ չօգնի ։ Լսի ր քր ի ս տ ո ս ի ն , ինքդ քեզ խ ն ա յի ր . քո հարազատ եղբոր արյունը մի’ թ ա փ իր, արդար մարդուն անմեղ տեղը անխնա մի սպանիր»։ Ւսկ թա գավորը քար կտրածի պես ոչինչ չէր լսում, երեսը ծա ծկել էր շորով և բա ց չէր անում, չէր կ ա մենո ւմ նրա խոսքերին պ ա տ ա սխ ա ն ել. այլ գա հույքում կո ՂՔՒ ընկա ծ փաթաթվել, ծածկվել էր, տեղից շարժվել անգամ չէր ուզում։ Եվ մինչդեռ ( սուրբ Ներսեսը) այսպիսի համոզիչ խ ոսքերով հորդորում էր թ ա գ ա վ ո ր ի ն , Երազմակ դահճապետ ը դրսից եկավ, մտ ա վ թ ա գա վո րի սենյա կը և սկսեց պ ա տ մ ե լ. «րԱրքունի բոլոր հրամանները կատարեցի, — ասաց , — Գնելին առա տարա մինչև որսատեղի պատի տակր, սպանեցի և նույն տեղում թ ա ղ ե ցի ս։ Այն ժամանակ սուրբ Ներսեսր խ ոսել սկսեց և ա ս ա ց . աՒնչպես որ քարբ օձը խ ց ո ւմ է իր ականջները, որպեսզի ճարտար կախարդի ձա յնը չլսի և գեղ չընդունի իմա ստուն դեղատուից, այնպ ես էլ դու ականջներդ խ ց ե ցի ր , լսողությունդ փակեցիր, որպեսզի աստվածային խոսքի խրատը չչսես, այլ գազանների բարք ստանալով’ սկսեցիր մարդիկ ուտել։ Ուստի ինչ որ գազանների մասին է ա սվա ծ, քեզ վրա կկատարվի։ Ասված է • <րԱստված նրանց ատամները նրանց բերաններում կփշրի, և. առյուծների ժա նիքները տերը խ ո ր ­ տակեցի։ Որովհետև դու քո տեր քրիստոսի հրամանին բնգգիմա ցա ր, ուստի անպիտան ու անարգ դա ռնաս, ինչպես թափված քուրը, և տկարանաս, երբ սա աղեղը լարի։ Եվ այն կործանումը, որ մարգարեի բերանով ասվեց, կհասնի ձեր վրա, որ դուք’ Արշակունիներգ, կխմեք վերջին բա ժա ­ կը, կխ մեք, կհարբեք ու կկործանվեք և այլևս չեք կանգնի։ Եվ տիրոջ ( երկրորդ) գալստյան ժամանակ հավիտենական կրակի սպաոնալիքը ձեր վրա կհասնի, կընկնեք խավարի մեջ և այլևս չեք տեսնի աստծու որդու փառքի արևր։ Ւսկ դու, Արշակ, որովհետև Կայենի գործը կատ ա րեցիր, Կայենի անեծքին գաս. ողջ-ոզջ թագավորությունիցդ զրկվես և չ ա ր ֊շարանքներ կրես քո Տիրան հորից ավելի և գառն մահվամրմեծ նեղության մեջ կյանքդ վերջացնեսֆ։ Ներսես մեծ քահանա յա պետը այս բոլորն ասաց թագավորին և նրա մոտիցգնաց ու այլևս այն բանակը չվերադարձավ։Իսկ Գնել պատանուն առան տարան արքունի որսատեղիմոտ և գլխատեցին լեռան մի բլրի վրա, որին էսին են ասում, որսերի արգելանոցի պատի մոտ, բանակատեղի դեմուդեմ, մուրտաստանի աղբյուրների մոտ սարքված արքունի բազմոցների հանդեպ։Ապա հրաման տրվեց թագավորից. բանակում եղող բոլոր մարդիկ, մեծ ու փոքր, առհասարակ առանց բացաոությա ն, գնան կոծ անեն ու ողբան սպանված Արշակունի մեծսեպուհ Գնելին. ոչ ոք չհամարձակվի չգնալ։ Ինքը’ թագավորն էլ գնալով լացողների մեջ նստեց, ողբաց իր եղբորորդուն, որին ինքն սպանեց։ Գնացել նստել էր դիակի մոտ,ինքը լալիս էր և հրամայում էր լաց ու կոծը սաստկացնելսպանվածի համար։ Իսկ սպանվածի կինը’ Փառանձեմր,զգեստները պատառոտած, վարսերը արձակած, կուրծքըբացած, կոծում էր սգատեղում, բարձր ճչում էր, աղիողորմողբով ու արտասուքով բոլորին լացացնում էր։ Իսկ Արշակթագավորը լացողների մեջ տեսնում է սպանվածի կնոջը, ցա նկանում է և աչք է դնում’ իրեն կին առնելու նրան։Իսկ նա, որ նենգությամբ այն մատնությունը արեց ևդավով կատարել տվեց հարազատի սպանությունը, այսինքնՏիրիթը։ սաստիկ սիրահարված էր այդ կնոջը, այդ պատճառով էլ թագավորի ձեռքով նենգությամբ այդ սպանությունը կատարեց։ Արդ’ երբ կոծը սաստկացած էր, Տիրիթնայլևս չէր կարողանում իր կրքերը զսպել։ Մ արդ է ուղարկում մեռածի կնոջ մոտ և ասում. «Շատ էլ մի’ չարչարվիր,ես նրանից լավ տղամարդ եմ. ես քեզ սիրեցի, այս պատճառով էլ նրան մեռցնել տվի, որպեսզի քեզ կնության առնեմ Ֆ։ Արդ’ մինչ բազմությունը դիակի շուրջը մոլեգնաբարկոծում էր, Տիրիթն այսպիսի պատգամ է ուղարկում։ Կինրբողոք բարձրացրեց. «Լսեցե’ք բոլորգ, իմ ամուսնու մահը իծպատճառով եղավ, մեկը ինձ վրա աչք գրեց և ամուսնուս իմպատճառով սպանել տվեց»։ Մազերը փետում էր, ճչում էրկոծելիս։Երբ այս կարևոր իրողությունը բ ա!)վնց> ամենքին հա յտ ­նի դարձավ, ձայնարկուներն ևս լսեցինք ( Փաոանձեմր) ո ղ ֊թի մայր դարձավ, բոլոր ձայնարկուները09 սկսեցին ողբաձայն խաղի նման երդել Տիր իթի սիրա հա րությունը, ալքտնկելը, մատնությունը, մահվան հնարք գտնելր, սպանությունը։ Սպանվածի վրա կոծ անելով’ աղիողորմ ձայնովերդում էին այս բաները։ Երբ նրանց ձայները դադարեցիրե100, իրողությունն արդեն տարածվել, հռչակվել էր։ Ա ր ֊շակ թագավորը երբ այս լսեց և հանգամանքներին վերա ­հասու եղավ, զարմացավ, ապշեց մնաց, զգաստացավ եղածի վրա, ըմբռնեց իրողությունը։ Ապա սկսեց նա խոսելձեռքերը իրար խ փ ելով, խ իստ զղջաց արածի համար և ա ֊սաց. ((Որովհետև Տիր իթ ը անարժ ան սիրով սիրահարվել էԳնեչի կնոջը, այս պատճառով էլ այդ չարիքը հնարեց, մա տ ­նությա մբ անմեղ մահվան պատճառ դարձավ, զուր ու անտեղիմեզ էլ իր պղծության համար արդար արյունի մեջ շա ղա խեց,իր եղբորը կորցնել տվեց և մեզ ժա ռա նգել տ վեց սո սկա լի չա ­րիք ու անեծք, որոնք չեն ա ն ցն ի »։Երբ թագավորը հաստատապես իմա ցա վ գործի հանգա-*մանքները և ճքտեց իրողությունը, ա ռժա մ ան ակ չլսելուտվեց, լռեց, սպասեց։ Եսկ երբ մեռելը թա ղեցին նույն տ եղում, որտեղ սպանվել էր, և այս անցքի վրա բա վա կա ն ժ ա ­մանակ անցավ, ապա Տիրիթը պատգամավոր ուղարկեցթագավորի մոտ . «Ոարեհաճիր , արքա, և հրաման տուր, որԳնելի կնոջը1 Փ առանձեմ ի ն , ինձ կին ա ռ ն ե մ »։ Թ ագավորնայս լսելով ասաց. «Ա յժմ հաստատ գիտեմ, որ լսածս ճիշտէ։ Գնելի մահը իր կնոջ պատճառով ե ղ ա վ »։ Թագավորն իս->կույն մտածեց Տիրիթին նույնպես սպանել Գնելի մահվանփոխարեն։ Երբ Տիրիթն այս լռեց, թագավորից ահաբեկ-՝ված’ գիշերով փախավ։ Արշակ թագավորին իմաց տվինՏիրիթի փ ախուստը։ Արշակ թա գավորը հրաման տվեց ա ղա տ ­ների բա նա կին’ հետամուտ լինեն Տիրիթին և որտեղ որնրան հա սնեն, նույն տեղում սպանեն։ Շատ քաջեր փ ա խ րստական Տիրիթին հետամուտ եղան, գնացին հասան մինչև Ոասեն գավառը և անտառի մեջ, տեղնուտեղը սպանեցինՏիրիթին, սրտեղ հանդիպեցին նրան։ Սրանից հետո Արշակը իրեն կին առավ սպանված ( Գնելի} կնոջը’ Փառանձեմին։ Եվ որքան Արշակր սիրում էր կնոջը, այնքան էլ սաատում էր Արշակ թագավորին, ասելով, թե մարմնով թավամազ է և գույնով թուխ։ Վերջը, երբ կնոջ սիրտը նրանչկպավ, Արշակ արքան մարգ ուղարկեց Հունաց երկիրը եայնտեղից կայսերական տոհմից, խնդրեց, բերել տվեց իրենկին Ողոմպի անունով։ Նրան ուժգին սիրով սիրեց և նրանովգրգռում էր առաջին կնոջ նախ անձը։ Փաոանձեմը սրտումոխ պահեց Ողոմպիի դեմ և միջոց էր փնտրում նրան սպանելու։ Ոայց հետո Փառանձեմը թագավորին մի տղա ծնեց,որի անունը դրին Պապ. նրան մեծացրին, չափահաս դարձրին։ Երբ նա առույգ պատանի դարձավ, նրան պատանդուղարկեցին կայսեր պալատը, Հունաց երկիրը։Իսկ Փառանձեմը մեծ նախանձով ու ոխով լցված էր դեպի Ողոմպին և միջոց էր որոնում’ գեղերով նրան սպանելու,բայց չկարողացավ հնարք գտնել, որովհետև (ՈղոմպինJշատ զգույշ էր իր անձին, մանավանդ կերակուրների ևըմպելիքների մեջ։ Նա ուտում էր միայն իր նաժիշտներիպատրաստած կերակուրները և խմում էր նրանց մեկնածգինին։ Երբ ոչ մի հնարք չգտնվեց նրան մահացու դեղերովթունավորելու, ապա անօրեն Փառանձեմը իրեն դավակիցդարձրեց Մրջյունիկ անունով մեկին Տարոն գավառի Արշամունքից, որ այն ժամանակ արքունական պալատի երեց էր։Անարժան, երբեք չկատարված, անջնջելի, անմոռանալի չարագործություն, հավիտենական տանջանքի արժանի, չտեսնըված, Ասված անարժան գործ կատարեց’ կյանքի գեղի մեջմահվան դեղ խառնելով։ Տերունական սուրբ ե աստվածային մարմնի, այսինքն’ հաղորդության հացի հետ խառնեցինմահվան դեղը, և Մրջյունիկ անունով երեցը եկեղեցումՈղոմպի տիկնոջը տվեց այն մահաբեր ( հաղորդությունը) ևսպանեց։ Անօրեն Փաոանձեմի ամենաչար կամքը նրա ուզածի պես կատարելով’ այս չերեցը նրանից պարգև ստացավ Տարոնի գավառում Գոմկունք կոչված գյուղը, որտեղիցինքն էր: Իսկ սուրբ Ներսես կաթողիկոսն այլևս Արշակ թա գա վորի երեսը չտեսավ մինչև նրա կորստյան օրր։ Ուստի Ներսեսի փոխարեն քրիստոնեության գլուխ նշանակեցին միոմն Չունակի, որ արքունի ստրուկների մեջ ամենից ստրուկնէր։ Թագավորը հրամայեց հրավիրել Հայոց աշխարհի բոլորեպիսկոպ ոսներին, որ գան Չունակին Հ ա յո ց կաթողիկոսձեոնագրեն։ Ոչ ոք չհ ա մ ա ձ ա յն վ ե ց գ ա լ, բ ա ց ի Աղձնիքի ևԿորդոլքի եպ իսկոպ ոսներից, որոնք և Չունակին կաթողիկոսձեոնադրեցին թա գա վորի հրա մա նով։ Այս Չունակր մ ե ղ մ ուհանգարտ մարդ էր, հա նդիմ անելու կամ խրատ ելու լեզուչուներ, այլ հա մակերպ վում էր թ ա գա վո րի ա ր ա ծներին, ինչէլ նա կատարեր*

Գտիր տարբերությունը․ Մեսրոպ Մաշտոց

Ի՞նչն է փոխվում նկարներում։Մեծանում է Մեսրոպ Մաշտոցը, նկարների գույներն են փոխվումԻնչու՞ են տարբեր ժամանակներում Մեսրոպ Մաշտոցին պատկերել տարբեր ձեւերով։Ժամանակի ընթացքում մեծանում են մարդիկԺամանակի ընթացքում ինչպե՞ս է փոխվել մարդկանց ընկալումը Մեսրոպ Մաշտոցի եւ հայոց գրերի գյուտի թեմայի հանդեպ։Ինչու՞ են նկարիչները դիմում հենց այդպիսի մեկնաբանությանը։ Ինչու՞ է նկարիչների ապրած ժամանակներում կարեւոր եղել Մեսրոպ Մաշտոցին եւ հայոց գրերի գյուտի թեման պատկերել հենց այդ ձեւով։Ինչպե՞ս են այդ ժամանակների ընկալումներն արտահայտվել նկարներում։

Պավլիկյան շարժումը Հայաստանում և դրա տարածումը

Ավատատիրական հարաբերությունների արմատավորման հետ մեկտեղ ուժեղանում էր չունեւոր սոցիալական խավերի դժգոհությունը: Այս ամենին ավելանում էր օտարերկրյա ծանր տիրապետությունը՝ ավելի վատթարացնելով ժողովրդի վիճակը: Այս դժգոհությունը արտահայտվում էր սոցիալական եւ ազատագրական շարժումներով: Սոցիալական շարժումները կրում էին հակաեկեղեցական բնույթ: Արդեն 4 – 5 – րդ դդ. Հայաստանում հայտնի էին առաջին աղանդավորական շարժումները՝ անապատակներ, բորբորիտներ եւ մծղնեականեր անուններով: 7րդ դարի կեսերին Հայաստանում սոցիալական շարժումներն ուժեղացան արաբական արշավանքների շրջանում: Այդ ժամանակ բյուզանդական տիրապետության տակ ծնունդ առած շարժումը հավանաբար Պավելի՝ Պողոս Առաքյալի անունից ստացավ պավլիկյան անունը: Այն սկզբնավորվել է Արեւմտյան Հայաստանի Բարձր Հայք աշխարհի Մանանաղ գավառում: Նրա առաջին ղեկավարներից էր Կոնստանդին Սիլվանը: Նա շուտով տեղափոխվեց Փոքր Հայք եւ այնտեղ հիմնադրեց պավլիկյան առաջին համայնք: Օրեցօր պավլիկյանների ազդեցությունը աճեց: Կոնստանդինին հաջողվեց սպանել իսկ նրա, հավատակիցներից ոմանք ողջակիզվեցին խարույկի վրա: Կոնստանսինին շուտով փոխարինեցին այլ առաջնորդներ՝ Հովսեփը, Վահանը, Զաքարիան եւ ուրիշներ: Պավլիկյաները գտնում էին. որ աշխարհը բաժանված է բարու եւ չարի: Բարին էին աստվածային ուժերը, իսկ երկրի վրա իշխում էր չարը՝ սատանան: Չարի տակ նրանք հասկանում էին եկեղեցուն, հոգեւորականությանը ունեւոր խավի ներկայացուցիչներին: Չարին հակադրվելու համար նրանք իրենց ստեղծած համայնքում հաստատում էին սոցիալական հավասարություն: Պավլիկիաները չէին ընդունում Աստվածաշնչի Հինկտակարանը, իսկ նոր կտակարանից ճիշտ համարում էին միայն հատվածները: Նրանք ճանանչում էին Քրիստոսին, բայց մերժում էին նրա մարդկային բնույթը: Պավլիկիանները ուժեղացան 8 րդ դարում: Նրանք տարածվեցին նաեւ Արեւելյան Հայաստանում: 719 թ. Դվինում Հովհան Օձնեցի կաթողիկոսը նրանց դեմ պայքարելու համար հրավիրեց եկեղեցական ժողով, որտեղ պավլիկիաններին անվանեցին հերետիկոսներ՝ եկեղեցու թշնամի: Արգելվեց նրանց հետ շփումը, որի համար նախատեսվում էր մահապատիժ: Պավլիկյան շարժման մասնակիցների մեջ բացի հայերից կայն նաեւ հույներ ասորիներ: 9րդ դարում մեծ ճանաչում ձեռք բերեցին նոր առաջնորդներ Սարգիսը «Սերգիոս», Կարբեաս « Կարապետ» եւ Խրիսոխիրը: Սարգիսը ռազմական գործիչից բացի հմուտ գաղափարախոս էր: Նրա օրոք պավլիկյաները տեղափոխվեցին արաբական տիրապետության շրջան: Հետո բյուզանդացիները սպանեցին Սարգիսին: Կարբեասի գլխավորությամբ հիմնում են Տեւրիկ ամրոցը, որը դառնում է նրանց գլխավոր հենակետը: Կարբեսի դեմ դուրս եկավ Միքայել III-ը սակայն խայտարակ պարտություն կրեց եւ հազիվ փրկվեց գերությունից: Կարբեասի 40 հազար զորքը արաբների հետ հասավ մինչեւ Սեւ ծովի ափերը հետապնդելով բյուզանդացիներին: Սակայն սեպտեմբերի երեքին պավլիկիաները ծանր պարտություն կրեցին: Զոհվեց Կարբեասը: Նրան շուտով փոխարինեց իր փեսան՝ խիսոխիրը: Բարսեղ առաջինը փորձեց գրավել Տեւրիկ ամրոցը բայց նրան չհաջողվեց: 873 թ. Խրիսոխին անցավ հակահարձակման եւ թշնամուն հետապնդեց մինչև Անգորա « Անկարա» եւ գրավեց: Սակայն անակնկալ հարձակումով բյուզանդացիները ջաղջախեցին պավլիկիաներին: Շատերի հետ ընկավ նաեւ Խրիսխինը: Այնուհետև Բարսեղը գրավեց Տեւրիկը եւ շատ պավլիկիաներին փոխարինեց Բալականներ, որտեղ նրանք սկզբնավորվեցին:

Գրականություն

Մելքոնյան Աշոտ- Հայոց պատմություն, էջ 67-69

«Սուրբ երրորդությունը» ՝ Մեսրոպ Մաշտոց, Սահակ Պարթեւ, Վռամշապուհ թագավոր

Հայ գրերի գյուտ: Մեսրոպ Մաշտոց

Հայ մշակույթի ամենախոր եւ անմոռաց նվաճումը հայ գրերի գյուտն էր: Հայ գրերի հայտագործման ժամանակաշրջանը՝ 5-րդ դարի սկզբը բնորոշ է հայ ժողովրդի պատմության մեջ քաղաքական ծանր անցուդարձերով, 387թ. Հայաստանը բաժանվել էր Պարսկաստանի եւ Բյուզանդիայի միջև: Բյուզանդական մասում վերացվել էր հայոց պետականությունը, իսկ պարսկական հատվածում թեեւ շարունակում էին դեռ գահակալել Արշակունիները, սակայն երկիրը գտնվում էր օտար լծի տակ: Հայերը նախկինի պես գրում էին օտար լեզուներով՝ արամերենով, հունարենով եւ պարսկերենով: Ինքնուրույն գրեր ունենալու խնդիրը հուզում էր ժամանակի խոշոր մտածողներին, որոնցից էր Տարոն գավառի Հացեկաց գյուղի բնակիչ, Վարդանի որդի Մեսրոպ Մաշտոցը՝ հայ ժողովրդի հանճարեղ զավակը: Տեսնելով ժողովրդի հոգեւոր աղքատությունը՝ Մաշտոցը համոզվեց, որ քրիստոնեությունը չի կարելի մարդկանց մեջ ամրապնդել միայն քարոզների միջոցով ուստի ժողովրդին պետք է կրթել սեփական գրերով եւ մայրենի լեզվով: Այսպիսի խորը համոզումով գալիս է Վաղարշապատ եւ իր մտադրության մասին հայտնում Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսին: Նա ողջունում է Մաշտոցի նախաձեռնությունը եւ առաջարկում այս մասին հայտնել հայոց արքա Վռամշապուհին: Թագավորը հայտնում է, որ ինքը Ասորիքում Դենիել Ասորու մոտ տեսել է գրեր, որոնք կարող են օգտագործվել հայոց գրերի համար: Վռամշապուհը Վահրիճ անունով մեկին ուղարկում է Ասորիք եւ բերել է տալիս Դանիելյան գրերը: Սակայն պարզվում է, որ այդ գրերը պարզունակ են եւ չեն կարող համապատասխանել հայոց լեզվի հարուստ հնչյունների համակարգին: Հայոց գրերը ստեղծելու նպատակով Մեսրոպ Մաշտոցին ուղարկում են Ամիդ ապա Եդեսիա, շրջում Ասորիքի այլ մշակույթային կենտրոններում, խորհրդակցում գիտնականների հետ: 405թ. Եդեսիայում Մաշտոցը մեծ հանճարեղությամբ ստեղծում է հայոց այբուբենի 38 տառ: Մաշտոցի կենսագիր Կորյունը, հայոց այբուբենի կատարյալ լինելը ընդգծելու նպատակով պատմում է, թէ իբր այդ տառերը Մաշտոցին հուշել է աստված: Այսինքն նրանք ունտեն աստվածային ծագում:

408թ. Մաշտոցը հայերենի նորաստեղծ նշանագրերով վերադառնում է հայրենիք: Նրան մեծ շուքով դիմավորում է Վռամշապուհը, Սահակ Պարթեւե եւ ժողովուրդը: Հայաստանում հիմնադրում են հայկական առաջին դպրոցները: Նրանցից մեկմել բացվում է Արցախում՝ Ամարասի հայտնի վանքում: Վաղարշապատպւմ հիմնադրում է առաջին վարդապետարանը՝ բարձրագույն դպրոցը: Այստեղ պատրաստված ուսուցիչներին ուղարկում են գավառներ՝ ժողովրդին կրթելու համար:

Գրականություն՝

Կորյուն — Վարք Մաշտոցի, աուդիոգիրք

  1. Մելքոնյան Աշոտ- Հայոց պատմություն, էջ 61-63

Համեմատություն

Վարդանանց և Վահանանց պատերազմները շատ նվիրական և հայրենասիրական էին։ Պատերազմի ժամանակ զոհվեցին լիքը հայեր, բայց դրա շնորհիվ Հայաստանի Արևելյան մասը դարձավ անկախ պետտություն և չեղավ ուրիշների տիրապետության տակ։ Պաշտպանել կրոնափոխությունից։ Երկու պատերազմների նմանությունները այն էին, որ երկու պատերազմերում էլ պատերազմում էին պասիկների հետ։ Երկու պատերազմներն էլ տեղի են ունեցել 5-րդ դարում։ Նմանությունը այն էր, որ երկու պատերազմերում էլ կառավարել են Մամիկոնյանները։ Երկու տեպքում էլ պարսկաստանը ուզում էր կրոնափոխություն։ Տարբերությունը այն էր, Վարդանանցում սպարապետը զոհվեց, իսկ երկրորդում ոչ։ Տարբերությունը այն էր, որ Վահանանցում պարսիկները բռնի ձևով էին ուզում կրոնափոխություն, իսկ Վահանանցում սիրաշահելով։ Տարբերությունը այն էր, որ Վահանանց պատերազմում ժողով են արել Շիրակում և նոր որոշել ապստամբել, իսկ Վարդանանց պատերազմի ժամանակ մերժել են Հազկերտին Արտաշատում։

Վահանանց եւ Վարդանանց պատերզմներ Համեմատություն

Վարդանանց և Վահանանց պատերազմները շատ նվիրական և հայրենասիրական էին։ Պատերազմի ժամանակ զոհվեցին լիքը հայեր, բայց դրա շնորհիվ Հայաստանի Արևելյան մասը դարձավ անկախ պետտություն և չեղավ ուրիշների տիրապետության տակ։ Պաշտպանել կրոնափոխությունից։ Երկու պատերազմների նմանությունները այն էին, որ երկու պատերազմերում էլ պատերազմում էին պասիկների հետ։ Երկու պատերազմներն էլ տեղի են ունեցել 5-րդ դարում։ Նմանությունը այն էր, որ երկու պատերազմերում էլ կառավարել են Մամիկոնյանները։ Երկու տեպքում էլ պարսկաստանը ուզում էր կրոնափոխություն։ Տարբերությունը այն էր, Վարդանանցում սպարապետը զոհվեց, իսկ երկրորդում ոչ։ Տարբերությունը այն էր, որ Վահանանցում պարսիկները բռնի ձևով էին ուզում կրոնափոխություն, իսկ Վահանանցում սիրաշահելով։ Տարբերությունը այն էր, որ Վահանանց պատերազմում ժողով են արել Շիրակում և նոր որոշել ապստամբել, իսկ Վարդանանց պատերազմի ժամանակ մերժել են Հազկերտին Արտաշատում։

Հայաստանը 6-րդ եւ 7-րդ դարերում

Ներկայացնել 6-րդ դարում Հայաստանում կարեւոր իրադարձությունները։

Բյուզանդական քաղաքականությունը Արևմտ­յան Հայաստանում:

Արտավան Արշակունու գլխավորած ապս­տամբությունը:

Քաղաքական իրավիճակն Արևելյան Հայաս­տանում:

Հայոց ապստամբությունը և պարսկա-բյու­զանդական պատերազմը: 

Հայաստանի 591 թ. պարսկա–բյուզանդական բաժանումը:

Վերլուծիր Հուստինիանոս Ա-ի վարած քաղաքականությունը Հայաստանի եւ հայերի նկատմամբ։

Հուստինիանոս I կայսրը մի շարք միջոցառումներ իրականացրեց հայերի քիչ թե շատ ինքնուրույնությունը վերացնելու համար: Խախտելով հայկական իշխանական տների համակարգը՝կայսրն այնտեղի կառավարումը հանձնեց բյուզանդական զինվորական պաշտոնյաններին, վերացրեց հայկական հինգ ինքնուրույն իշխանությունները: Ստեղծվեցին Առաջին Հայք, Երկրորդ Հայք, Երրորդ Հայք, Չորրորդ Հայք նահանգները: Հուստինիանոսը նաև օրենք հրապարակեց, որով խախտելով միայն արական գծով նախարարական կալվածքները ժառանգելու կարգը, այդպիսի իրավունք տվեց նաև կանանց ու աղջիկներին: 

Համեմատիր Արեւելյան, Արեւմտյան Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունները։

Եվ՛ Արևելյան, և՛ Արևմտյան Հայաստանում կային բազմաթիվ պատերազմական և դժգոհություն արտահայտող իրավիճակներ: Արևմտյան Հայաստանում կային ինքնուրույն հայկական իշխանություններ, Հուստինիանոս Առաջինը բազմաթիվ միջոցառումներ իրականացրեց հայերի քիչ թե շատ ինքնուրույնությունը վերացնելու համար: Արևելյան Հայաստանում Վարդ Պատրիկի օրոք հայոց կաթողիկոս Բաբգեն Ա-ն գումարեց եկեղեցական ժողով, որով ուղենշվեց հայ եկեղեցու դավանաբանական ինքնուրույնությունը: Հայաստանում մարզպան նշանակվեց պարսիկ Սուրենը, ում օրոք ավելի ծանրացան հարկերն ու տուրքերը, սաստկացան կրոնական հալածանքները, իմ կարծիքով պարսիկ Սուրենն ու Հուստինիանոս Ա-ն և նրանց վարած քաղաքականությունները ունեին որոշակի նմանություններ, երկուսի օրոք էլ շատ բաներ բարդացան:

Ներկայացնել օտար տիրապետությունների վարած քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։

Եվ՛ Բյուզանդիան, և՛ Պարսկաստանը վարում էին Հայաստանը թուլացնելու քաղաքականություն, որը հետևում էր մի նպատակի՝  ամրապնդել իրենց կենտրոնական իշխանությունը:  Նրանք սահմանափակում էին հայ իշխանների իրավունքները, փորձում իրենց կրոնը պարտադրել, հայկական զորքը օգտագործում էին իրենց թշնամիների դեմ կռվի ժամանակ:

Ներկայացնել 7-րդ դարում Հայաստանում տեղի ունեցող կարեւոր իրադարձությունները։

Հայաստանը 7-րդ հայտնվեց Պարսկա-բյուզանդական պատերզաժմի ոլորտում: Պատերզմի սկզմնական շրջանում հաղթանակը պարսկասստանի կողմնե: Խոսորվ 2-րդ արքայի զորքերը մտնում են Արևմտյան Հայաստանի տարածք: 607-608թ. Վրաց եկեղեցին ընդունում  է հաղկեդոնականությունը և անջատում է Հայոց եկեղեցուց: 614թվականին պարսկական բանակները հասնում են մինև Երուսաղեմ և որպես ավար տանում են Քրիստոսի խաչափայտը: 631թ. սեպտեմբերի 14-ին բյուզանդիայի Հերկլը կայսրը վերադարցնում է խաչափայտը: Արևելյան Հայստանում մարսպան Վարաղտիրոց Բագրատունին այս ընթացքում սկսում է ազատագրական շարժում: Երկարատև պայքարից հետո Հերակլը Վարաղտիրոց աքսորում է մի կղզի: Ազատագրական պայքարը շարունակում է իրականացնել Դավիթ Սահառունուն գլխավորությամբ նրան փոխարինում են Թեոդորոս Ռշտունին: 639թ. Ռշտունին միավորեց Հայաստանի երկու մասերը: Հայոց իշխանի նստավայրը Աղթամար կղզին է: Որտեղից իրականցնում էր երկրի պաշտպատությունը:
Արաբական արշավանքները Հայաստանում
640թ. սկսվեց արաբական արշավանքները Հայստանում: 641թ արաբները հարձակվում են Դվինի վրա ավերում են քաղաքը և իրենց հետ գերի  են տանում 35 հաղար մարդ:
Հայ-արաբական պայմանագիրը
652թ. Թեոդորոս Ռշտունին միջագետկին կարավարիչ Մուավիայի հետկնքում էՀայ-արաբական:
Ըստ պայմանագիրի
Հայերը 3 ազատվում էին հարկ վճարելուց: Հայերը իրավունք էին ստանում պահելու 15 հազարանոց բանակ: Արաբական զորքերը դուրս էին գալիս Հայաստանից: Բյուզանդացիչներին հարձակման դեպքում արաբները պետք է զորք  տրամադրել Հայերին: Թեոդորոս Ռշտունին իշխանությունը տարածվում է Վիրքի, Աղվանքի վրա: Արաբների հետագա արշավանքները մեծ ավաերածություներ պատճարեցին երկրին: Արաբները Հայաստանից տարան հսկայական ավար և գերիներ: Գերիների մեջ է նաև Թեոդորոս Ռշտունին որը 656թ մահացավ գերության մեջ նրա մարմին թաղված է Ռշտունում:

Վերլուծիր 652թ․-ի հայ-արաբական պայմանագիրը։

Այդ պայմանագրի շնորհիվ մենք չոչնչացանք;Այդ պայմանագիրը համ մեզ համար էր լավ համ Արաբների,որովհետև մենք արաբներին վճարում էինք և դառնում ենք նրա ընկեր,իսկ մեզ համար լավ էր,որ Արաբները պաշտպանում էին մեզ,Երբ բյուզանդական զորքը ներխուժեց Հայաստան Արաբները մեզ օգնեցին:

Վահանանց եւ Վարդանանց պատերզմներ

Պատճառ

Վարդանանց պատերազմը կրոնական պատերազմ էր, որովհետև Սասանյան պարսկաստանի թագավոր Հազկերտ II-ը ուզում էր, որ հայերը կրոնափոխ լինեին: Նա ձգտում էր վերջ տալ հայերի ներքին անկախությանը: Սակայն հայերը համաձայն չէին փոխել կրոնը և որոշեցին պայքարել Սասանյան Պարսկաստանի դեմ:

Հայաստանի բաժանումից հետո՝ Սասանյան Պարսկաստանի և Հռոմեական կայսրության միջև,  նախարարները մնացին իրենց տիրության տերերը, իսկ սպարապետը՝ Վարդան Մամիկոնյանը: Սասանյաների նպատակն էր Արևելյան Հայաստանը դարձնել իրենց մարզպանություն և այդ նպատակով հայաստան էր ուղարկում տարբեր դրածոների, սակայն հայ հոգևորականներ ոչ մեկին այդպես էլ չընդունեցին:  

Երբ Պարսկաստանում գահի նստեց Հազկերտ II-ը, Հայաստանի վիճակը կտրուկ վատանում է՝ Հազկերտը հայ զինվորներին ուղարկեց հոների հետ պատերազմելու, որպեսզի Հայաստանի ռազմական հզորությունը թուլացնի:  

447թ. Դենշապուհը գալիս է Հայաստան և վիճակն էլ ավելի է վատանում՝ Վահան Ամատունու պաշտոնին նշանակում է պարսից պաշտոնյաին, դատավարությունը հանձնում է մոգպետին, կտրուկ բարձրացնում է հարկերը: Այնուհետև Հազկերտը հրամայում է հայերին հրաժարվել քրիստոնեությունից: 

Վարդանանց զինված պայքարի ընթացքի մասին:

Վարդան Մամիկոնյանը երկրի կառավարումն ու զորքերի հրամանատարությունը վերցնում է իր ձեռքը։ Հազարապետի պաշտոնն անցնում է Վահան Ամատունուն, մեծ դատավորինը՝ Հովսեփ կաթողիկոսին: Ապստամբ հայերի դեմ Հազկերտը զորքեր է Վարդան Մամիկոնյանը երկրի կառավարումն ու զորքերի հրամանատարությունը վերցնում է իր ձեռքը։ Հազարապետի պաշտոնն անցնում է Վահան Ամատունուն,
մեծ դատավորինը՝ Հովսեփ կաթողիկոսին: Ապստամբ հայերի դեմ Հազկերտը զորքեր է Հայոց զորքից զոհվում է 1036 զինվոր, իսկ պարսիկներից` 3544:

Avarayr.jpg

Վարդանանց պատերազմի պատճառները և հետևանքները:

Հասկերտը պահանջում է հայերին հրաժարվել քրիստոնեությունից: Սակայն հայերը հրաժարվում են և Հասկերտը տեղեկանալով մերժման մասին, սպառնալիքներ է ուղղարկում: Այդ ժամանակ Վարդան Մամիկոնյանը խորհրդակցություն է հրավիրում: Բոլորը տեղեկանում են, որ նախարարների ուրացումը կեղծ է եղել և այդ խորհրդակցությանը նախարարները ու հոգևորականները երդվում են հավատարիմ լինել հայրենիքի և քրիստոնեական սուրբ գործին: Աղվանից լուր է ստացվում, որ պարսից բանակը ներխուժել է և բռնություններ է գործում: Վարդան Մամիկոնյանը զոյք է հավաքում 451 թ. Մայիսի 26-ին: Լուսաբացին սկսվում է Ավարայրի ճակատամարտը: Ավարայրի դաշտում Վարդանը զոհվում է և նրա հետ զոհվում են 1036 զինվոր:

Վահանանց պատերազմ

Վահանանց պատերազմ, 481-484 թվականներին Մարզպանական Հայաստանի տարածքում տեղի ունեցած ապստամբություն: Ուղղված էր Սասանյան արքունիքի դեմ, որի նպատակն էր քրիստոնեադավան հայերի շրջանում տարածել զրադաշտականությունը, կտրել հայերին Բյուզանդիայից և աստիճանաբար ձուլել պարսիկներին:
Համահայկական պայքարը գլխավորում են ժամանակի հայկական նախարարական տները՝ Մամիկոնյանների, Բագրատունիների, Սյունիների, Արծրունիների և այլ նախարարների գլխավորությամբ: Նրանց կողքին է կանգնում Հայ Առաքելական եկեղեցին: Ապստամբելու որոշումն ընդունվում է 481 թվականի Շիրակի ժողովում: Պատերազմը ավարտվում է 484 թվականին՝ Նվարսակի հաշտությամբ:

Վարդանանց պատերազմի պատճառները և հետևանքները:

  1. Հայաստաի կիսվելուց հետո Սասանյան Պարսկաստանը ձգտում է իր պետությանը միացնի Հայաստանը:
  2. Պարսկաստանը աջակցում էր մանիքեականությանը՝ աղանդավորական շարժում, որը քրիստոնեության ու զրադաշտականուրայն խառնուրդն էր և  ուզում էր այդ կրոնը մտցնել Հայաստան և ստիպում էր հայերին կրոնափոխ լինել: 
  3. 447թ. Հայաստան է գալիս Դենշապուհը և ծանրացնում է Հայաստանի իրավիճակը՝ պաշտոնափոխություններ անում, բարձրացնում հարկերը: 
  4. Հազկերտ II հրովարտակ է ուղարկու, որում պահանջում է հայերի կրոնափոխությունը:
  5. Այդ քայլով նա ձգտում էր վերջ տալ հայերի ներքին անկախությանը
  6. Հայ իշխանները և ժողովուրդը պատրաստվում են ապստամբության: 
  7. Քանդում են պարսից մոգերի կառուցած ատրուշանը և մահապատժի ենթարկում մոգերին:  
  8. Հայոց զորքը բաժանվում է 3 զորագնդի: Առաջին գունդը ղեկավարում է Ներշապուհ Արծրունին՝ պետք է պաշտպանեն Հայկական աշխարհը Ատրպատականի կողմից, երկրորդ գունդը ղեկավարում է Վարդան Մամիկոնյանը՝ 450թ. Կուր գետի մոտ՝ Խաղխաղ քաղաքի, տեղի է ունենում ճակատամարտ, որի ընթացքում հայերը ջախջախում են թշնամուն և անցնում գետի ձախ ափը և ազատագրում Աղվանքը: Երրորդ գունդը ղեկավարում է Վասակ Սյունին՝ մնում է երկրի ամրությունում, սակայն հետո հրաժարվում է ապստամբությունից և փարձում է պարսկաստանի հետ հաշտություն կնքել:
  9. 451թ. մայիսի 26 տեղի ունեցավ Ավարայրի ճակատամարտը, որի ընթացքում հայերը ջախջաում են պարսիկներին: 

Վարդանանց և Վահանանց պատերազմների պատմական նշանակությունը

Պարսիկների դեմ ծավալված ազատագրական կռիվները հզոր համաժողովրդական շարժումներ էին: Հայերը պարսկական տիրապետության դեմ մարտնչեցին բացառիկ նվիրվածությամբ ու անձնազոհությամբ: Նրանք մաքառում էին ոչ միայն հանուն հայրենի հավատի և ազատության, այլև հանդես էին գալիս համազգային շահերի պաշտպանությամբ:

Հայերի անձնուրաց պայքարը, նրանց տոկունությունն ու համախմբվածությունը տվեցին իրենց արդյունքները: Ճիշտ է, երկիրը չվերականգնեց անկախությունը, սակայն ձախողվեցին Հայաստանն ինքնավարությունից զրկելու, նրան կլանելու պարսկական արքունիքի ձգտումները: Հայ ժողովուրդը համառ պայքարով պահպանեց երկրի լայն ինքնավարությունը և դրանով իսկ տնտեսական ու մշակութային առաջընթացի հնարավորությունները:

Հայ ժողովուրդը միշտ էլ ակնածանքով է հիշել Վարդանանց և Վահանանց պատերազմների մասնակիցների հայրենանվեր սխրանքը: Հետագա սերունդների համար նրանք դարձել են հայրենասիրության խորհրդանիշ: V դ. ազատագրական պատերազմներն օտար նվաճողների դեմ պայքարի ամենահերոսական ու հիշարժան էջերից են: Դրանք հայ ժողովրդի դարերի խորքից եկող ազատասեր ոգու պատգամն են հետագա սերունդներին:

Ներսես Ա Մեծի մահը

Համաձայն 5-րդ դարի պատմագիր Փավստոս Բուզանդի՝ Հայոց կաթողիկոսը սպանվել է Պապ թագավորի կողմից թունավորվելով, սակայն ըստ այլ աղբյուրների կաթողիկոսը ընդամենը ունեցել է առողջական խնդիրներ[փա՞ստ]։ Ըստ եկեղեցական ուշ մի ավանդության, հայրապետը կանխապես իմացել է թագավորի դավադրության մասին, սակայն կամովին ընդունել է մահվան հրավերը՝ թունավորված գինին խմելուց առաջ հանդիմանելով արքային։ Այնուհետև իր մահն արժանավայել դիմավորելու համար պատարագ է մատուցել, իսկ մահվանից առաջ մերձավորներին պատմել տեսիլքը Հայաստանին սպասվող իրադարձությունների՝ Արշակունիների կործանման, Արևելքի նվաճողների տիրապետության, նրանց կործանման, երկրում քրիստոնեության վերածաղկման և այլ իրադարձությունների մասին։ Համաձայն մեկ այլ վարկածի Ներսես Ա Պարթևը վախճանվել է թոքերի հիվանդությունից 373 թ-ի հուլիսի 25-ին։ Կաթողիկոսի մահը եղել է Եկեղյաց գավառի Խախ արքունի ավանում։ Թաղվել է Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում։ Հայոց եկեղեցին դասել է Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսին սրբերի շարքը։ Նրա հիշատակը տոնվում է Կաթողիկե Ս. Էջմիածնի տոնին հաջորդող շաբաթ օրը։