Նախագիծ՝ Հայոց թագուհիներ․ ուսումնական հետազոտություն
Փավստոս Բուզանդի հայոց պատմություն գրքից հատված
Գլուխ՝ ԺԵ
Այն ժամանակները Սյունյաց նախարարներից մեկրճԱնդովկր, մի գեղեցիկ դուստր ուներ Փաոանձեմ անունուք,որ շատ հոշակված էր իր գեղեցկությամբ ու պարկեշտո ւ ֊թյամր։ Ապա Գնեք պատանին’ թագավորի եղբորորդին,նրան կին առավ։ Այս աղջկա գեղեցկությունը շատ հռչակվեց ու տարածվեց և հնչեց զանազան վայրերում։ Այս համբավից բորբոքված’ Տիրիթը’ Գնելի մյուս հորեղբորորդին,սիրահարվեց իր հարսինև դրա համար մի հնարք էր որոնում, որ կարողանա իր հարսին տեսներ Երբ իր ցանկությանը հասավ, հարսին տեսավ, այնուհետև սկսեց հնարքներ մտածել այդ կնոջ մ արդուն կորցնելու, հուսալով, թեգուցե կարողանա հետո նրա կնոջը հափշտակ ել։Տիրիթն սկսեց նենգավոր հնարքներ մտածեր վարձումէր շատ օգնականներ ու գործակիցներ, որոնցով կարողանաիր շարախոսությունր առաջ տանել։ Եվ Գնելի մասին սուտմա տնություններ էր նենգորեն հաղորդում Արշակ թագավորին, թե Գնելր մտադրություն ունի թագավորել և քեղսպանել։ Բոլոր մեծամեծները, նախարարները և ազատներըսիրում են Գնելին, մեր ամբողջ երկրի նախարարները գերադասում են նրա իշխանությունը իրենց վրա, քան քոնը։Ասում են. օրարդ, արքա, իմացիր և տես, թե ինչ պիտի անես,ինչպես պիտի կարողանաս քեղ փրկել»։ Այսպիսի խոսքերովգրգռում էին Արշ’ակ թագավորին, մինչև որ նրան համոզեցին իրենց ասածների նկատմամբ։Ուստի թագավորր Գնել պատանու նկատմամբ ոխովլցվելով հալածում էր նրան և երկար ժամանակ նենգավորխորհուրդ էր մտածում նրա դեմ։ Ապա նավասարդի ( տոնե՜րին) մոտ Արշակ թա գա վո րը մտ ա ծեր Գնել պատանու ն իրմոտ հրավիրել և սպա նել։ Նրա մոտ է ուղարկում Մ ա միկոնյան ցեղի նահապետ Վարդանին սպարապետի եղբորը, որն ե ն գ ո ւթ յա մ բ, մ ե ծ ա մ ե ծ երդումներով կարողանա կա նչել,որ այս խորհուրդը բոլորովին գաղտնի մնա, գուցե փախչիազատվի, այլ խ ա բ ե լո վ ու հրապուրելով բերի հա սցնի մինչևմահվան տեղը։ Թագավորի բանակը գտնվում էր Շ ա հ ա պ ի ֊վանում, Ար շակունիների բուն բ ա ն ա կ ա տ ե ղ ո ւմ , պարսպապատ որսատեղի տ ա կ, ձիարշավի հրապարակի վ ր ա ^ ։Վարդան մեծ նահապետը Արշակ թագավորի կողմիցեկ ա վ, գտավ պատանի Գնելին մոտակա տեղում, ա յս ի ն ք ն’Աոավյուտք կոչված գյուղում։ Մեծ երդումներով ու վարպետխաբեությամբ համոզեց պատանի Գնելին’ իր կնոջ և տանումարդկանց հետ գնալ արքունի բանակը ( հավատացնելով),թե Արշակ թա գավորր նրան մեծա րա նքի համար է հր ա վի րում։ «Թագավորը (ասաց նա) չկամեցավ նավասարդի տոները առանց քեզ ա նցկա ցնել, նա ա յժ մ բա րեհա ճ է դեպիքեզ, որովհետև իմա ցա վ, որ քո մեջ չկա չարություն, ինչպես որ չարախոսներն էին ասում, նա հա մ ո զվ եց, որ մինչևա յժմ իզուր էր քեզ ատում, մինչդեռ դու նրա կողմից արժանի ես սիրո))։Գնելը իր ամբողջ կազմությամբ ճանապարհ ընկավ, ա մբողջ գիշերը մեծ աճապարանքով եկավ հասավ արքունիբա նա կը, որովհետև հաջորդ օրը, որ լուսանում էր, կիրա k tէր։ Այդ օրն էր հանդիպում Մեծ Հովհաննես (Մ կրտ չի) հիշատակի տոնը, որ Գրիգորից և Տրդա տ ից սա հմա նվա ծ էրP ագավան ավանում։ Այդ տոնին եկել էր աշխարհականմարդկանց մ ե ծ բա զ մ ո ւթ յո ւն , և զանա զա ն գ ա վ ա ռ ն ե ր ի ց’ շատեպիսկոպոսներ։ Ներսես մեծ եպիսկոպոսապետն էլ իր կ ո ղ ֊մից ուղարկեց իր աթոռակից Խաղին և իր եպիսկոպոսականավագ Մուրիկ անունովս սարկավագին, որ գնա այնտեղ ևինչ որ հարկավոր է կատարեն, իսկ ինքը մնա ց արքունական բա նա կ ո ւմ , որպեսզի հաղորդությունը ա յնտ եղ էլ կ ա ֊տարեն։ Եվ այդ դիքեր բանակում կաթողիկոսի ն երկ ա յու֊թյամր գիշերային մեծ պաշտամունք կատարվեց։Լույսը բացվելու դեմ Գնելի խումբը հասավ արլ ոնիբանակը։ Երբ Գնելը բանակի մեջ մտավ, թագավորին իմացտվին նրա գալուստը։ Ապա արքունիքից հրաման տր վեց’բանակից դուրս պահել նրան և տանել սպանել։ Եվ մինչնա ձի հեծած անցնում էր բանակի միջով և մոտենում էրարքունի հրապարակին, այդտեղ արքունիքից վրա են հասնում բազմաթիվ սպասավորներ’ զինված սրերով, նիզակներով, սվիններով, վաղրերով ու սակրերով, և ասպարակիրհետևակ զորք։ Նրանք հասան, բռնեցին Գնել պատանուն,ձի ուց վեր գցեցին, ձեռքերը ետևը կապեցին և առան տարան գլխատելու տեղը։ Նրա կինը նույն վաշտի մեջ էր իրամուսնու հետ և եկել էր ժանվարով97։ Երբ տեսավ, որ իրամուսնուն բռնեցին ու կապեցին, իսկույն վազեց եկեղեցի,որտեղ բանակի մ արգկանց համար աստվածային արարողություն էր կատարվում’ առավոտյան աղոթքը, ուրգտնվում էր նաև Ներսես մեծ եպիսկոպոսապետը։ Եինը հասնեք ով եպիսկոպոսապետի մոտ’ գուժում էր իր անմեղ ամուսնու կոբուստը։ ճիչ բարձրացրեց’ ասելով. «Շ տապի’ ր, հասի ր,ամուսնուս առանց մեղքի, առանց հանցանքի խողխողումեն»։ (Իսկ նա) արարողությունը ընդհատելով’ վազում է թագավորի и են յա կր, դռանը հասնելով’ ներս է ընկնում թագավորի մոտ։ Իսկ թագավորը, երբ տեսավ մեծ քահանայապետին, իմանալով, որ եկել է բարեխոսելու և համոզելու, որ(Գնե1ր) չսպանվի, սամուրենին գլխին քաշած, շտապով իրերեսր ծածկում է’ խռմփացնելով’ իբր թե քնած է 98, որպես թենրա խոսքերը չի լսում։Իսկ սուրբ Ներսեսը մոտեցավ, բռնեց թագավորից, սկսեցխոսել նրա հետ և ասաց. *Հիշի’ր։ թագավո՛ր, մեր տիրոջը,որ մեր սիրո համար իջավ իր բուն բարձրությունից, եղբայրդարձավ մեզ՝ անարժան ծաոաներիս, ոչ ուրիշ նպատակով,այլ միայն որպեսզի սիրո վարդապետող յինի, որպեսզիմենք էլ մեր աստվածային վարդապետին նայելով’ միմյանցխնայենք, միմյանց երկյուղածությամբ սիրենք, իրար վնասել չհամարձակվենք։ Իսկ եթե դու քո եղբորը, ծառայակցին,ընկերակցին ու հարազատին չխնայես, մեր տերն էլ, որկամավորապես մեզ եղբայրակից է դարձել, քեզ չի խնայի։Որովհետև նա մեզ այսպես ասաց. «Ով ձեզ լսում է, ինձ է լսում. և ով ձեզ րն ղուն ում է , ինձ է ը նդո ւնում , իսկ ով ձեզ անարգում է, ինձ է անա րգում» ։ Լսի ր ք ր ի ս տ ո ս ի ն , որ ն երկածումս քեզ հետ խոսում է մեր բ ե ր ա ն ո վ , որպ եսզի չկ ո ր չես դու, գուցե թագավորությունից զրկվելով, մենակ ողջողջ շրջես, և ոչ ոք քեզ չօգնի ։ Լսի ր քր ի ս տ ո ս ի ն , ինքդ քեզ խ ն ա յի ր . քո հարազատ եղբոր արյունը մի’ թ ա փ իր, արդար մարդուն անմեղ տեղը անխնա մի սպանիր»։ Ւսկ թա գավորը քար կտրածի պես ոչինչ չէր լսում, երեսը ծա ծկել էր շորով և բա ց չէր անում, չէր կ ա մենո ւմ նրա խոսքերին պ ա տ ա սխ ա ն ել. այլ գա հույքում կո ՂՔՒ ընկա ծ փաթաթվել, ծածկվել էր, տեղից շարժվել անգամ չէր ուզում։ Եվ մինչդեռ ( սուրբ Ներսեսը) այսպիսի համոզիչ խ ոսքերով հորդորում էր թ ա գ ա վ ո ր ի ն , Երազմակ դահճապետ ը դրսից եկավ, մտ ա վ թ ա գա վո րի սենյա կը և սկսեց պ ա տ մ ե լ. «րԱրքունի բոլոր հրամանները կատարեցի, — ասաց , — Գնելին առա տարա մինչև որսատեղի պատի տակր, սպանեցի և նույն տեղում թ ա ղ ե ցի ս։ Այն ժամանակ սուրբ Ներսեսր խ ոսել սկսեց և ա ս ա ց . աՒնչպես որ քարբ օձը խ ց ո ւմ է իր ականջները, որպեսզի ճարտար կախարդի ձա յնը չլսի և գեղ չընդունի իմա ստուն դեղատուից, այնպ ես էլ դու ականջներդ խ ց ե ցի ր , լսողությունդ փակեցիր, որպեսզի աստվածային խոսքի խրատը չչսես, այլ գազանների բարք ստանալով’ սկսեցիր մարդիկ ուտել։ Ուստի ինչ որ գազանների մասին է ա սվա ծ, քեզ վրա կկատարվի։ Ասված է • <րԱստված նրանց ատամները նրանց բերաններում կփշրի, և. առյուծների ժա նիքները տերը խ ո ր տակեցի։ Որովհետև դու քո տեր քրիստոսի հրամանին բնգգիմա ցա ր, ուստի անպիտան ու անարգ դա ռնաս, ինչպես թափված քուրը, և տկարանաս, երբ սա աղեղը լարի։ Եվ այն կործանումը, որ մարգարեի բերանով ասվեց, կհասնի ձեր վրա, որ դուք’ Արշակունիներգ, կխմեք վերջին բա ժա կը, կխ մեք, կհարբեք ու կկործանվեք և այլևս չեք կանգնի։ Եվ տիրոջ ( երկրորդ) գալստյան ժամանակ հավիտենական կրակի սպաոնալիքը ձեր վրա կհասնի, կընկնեք խավարի մեջ և այլևս չեք տեսնի աստծու որդու փառքի արևր։ Ւսկ դու, Արշակ, որովհետև Կայենի գործը կատ ա րեցիր, Կայենի անեծքին գաս. ողջ-ոզջ թագավորությունիցդ զրկվես և չ ա ր ֊շարանքներ կրես քո Տիրան հորից ավելի և գառն մահվամրմեծ նեղության մեջ կյանքդ վերջացնեսֆ։ Ներսես մեծ քահանա յա պետը այս բոլորն ասաց թագավորին և նրա մոտիցգնաց ու այլևս այն բանակը չվերադարձավ։Իսկ Գնել պատանուն առան տարան արքունի որսատեղիմոտ և գլխատեցին լեռան մի բլրի վրա, որին էսին են ասում, որսերի արգելանոցի պատի մոտ, բանակատեղի դեմուդեմ, մուրտաստանի աղբյուրների մոտ սարքված արքունի բազմոցների հանդեպ։Ապա հրաման տրվեց թագավորից. բանակում եղող բոլոր մարդիկ, մեծ ու փոքր, առհասարակ առանց բացաոությա ն, գնան կոծ անեն ու ողբան սպանված Արշակունի մեծսեպուհ Գնելին. ոչ ոք չհամարձակվի չգնալ։ Ինքը’ թագավորն էլ գնալով լացողների մեջ նստեց, ողբաց իր եղբորորդուն, որին ինքն սպանեց։ Գնացել նստել էր դիակի մոտ,ինքը լալիս էր և հրամայում էր լաց ու կոծը սաստկացնելսպանվածի համար։ Իսկ սպանվածի կինը’ Փառանձեմր,զգեստները պատառոտած, վարսերը արձակած, կուրծքըբացած, կոծում էր սգատեղում, բարձր ճչում էր, աղիողորմողբով ու արտասուքով բոլորին լացացնում էր։ Իսկ Արշակթագավորը լացողների մեջ տեսնում է սպանվածի կնոջը, ցա նկանում է և աչք է դնում’ իրեն կին առնելու նրան։Իսկ նա, որ նենգությամբ այն մատնությունը արեց ևդավով կատարել տվեց հարազատի սպանությունը, այսինքնՏիրիթը։ սաստիկ սիրահարված էր այդ կնոջը, այդ պատճառով էլ թագավորի ձեռքով նենգությամբ այդ սպանությունը կատարեց։ Արդ’ երբ կոծը սաստկացած էր, Տիրիթնայլևս չէր կարողանում իր կրքերը զսպել։ Մ արդ է ուղարկում մեռածի կնոջ մոտ և ասում. «Շատ էլ մի’ չարչարվիր,ես նրանից լավ տղամարդ եմ. ես քեզ սիրեցի, այս պատճառով էլ նրան մեռցնել տվի, որպեսզի քեզ կնության առնեմ Ֆ։ Արդ’ մինչ բազմությունը դիակի շուրջը մոլեգնաբարկոծում էր, Տիրիթն այսպիսի պատգամ է ուղարկում։ Կինրբողոք բարձրացրեց. «Լսեցե’ք բոլորգ, իմ ամուսնու մահը իծպատճառով եղավ, մեկը ինձ վրա աչք գրեց և ամուսնուս իմպատճառով սպանել տվեց»։ Մազերը փետում էր, ճչում էրկոծելիս։Երբ այս կարևոր իրողությունը բ ա!)վնց> ամենքին հա յտ նի դարձավ, ձայնարկուներն ևս լսեցինք ( Փաոանձեմր) ո ղ ֊թի մայր դարձավ, բոլոր ձայնարկուները09 սկսեցին ողբաձայն խաղի նման երդել Տիր իթի սիրա հա րությունը, ալքտնկելը, մատնությունը, մահվան հնարք գտնելր, սպանությունը։ Սպանվածի վրա կոծ անելով’ աղիողորմ ձայնովերդում էին այս բաները։ Երբ նրանց ձայները դադարեցիրե100, իրողությունն արդեն տարածվել, հռչակվել էր։ Ա ր ֊շակ թագավորը երբ այս լսեց և հանգամանքներին վերա հասու եղավ, զարմացավ, ապշեց մնաց, զգաստացավ եղածի վրա, ըմբռնեց իրողությունը։ Ապա սկսեց նա խոսելձեռքերը իրար խ փ ելով, խ իստ զղջաց արածի համար և ա ֊սաց. ((Որովհետև Տիր իթ ը անարժ ան սիրով սիրահարվել էԳնեչի կնոջը, այս պատճառով էլ այդ չարիքը հնարեց, մա տ նությա մբ անմեղ մահվան պատճառ դարձավ, զուր ու անտեղիմեզ էլ իր պղծության համար արդար արյունի մեջ շա ղա խեց,իր եղբորը կորցնել տվեց և մեզ ժա ռա նգել տ վեց սո սկա լի չա րիք ու անեծք, որոնք չեն ա ն ցն ի »։Երբ թագավորը հաստատապես իմա ցա վ գործի հանգա-*մանքները և ճքտեց իրողությունը, ա ռժա մ ան ակ չլսելուտվեց, լռեց, սպասեց։ Եսկ երբ մեռելը թա ղեցին նույն տ եղում, որտեղ սպանվել էր, և այս անցքի վրա բա վա կա ն ժ ա մանակ անցավ, ապա Տիրիթը պատգամավոր ուղարկեցթագավորի մոտ . «Ոարեհաճիր , արքա, և հրաման տուր, որԳնելի կնոջը1 Փ առանձեմ ի ն , ինձ կին ա ռ ն ե մ »։ Թ ագավորնայս լսելով ասաց. «Ա յժմ հաստատ գիտեմ, որ լսածս ճիշտէ։ Գնելի մահը իր կնոջ պատճառով ե ղ ա վ »։ Թագավորն իս->կույն մտածեց Տիրիթին նույնպես սպանել Գնելի մահվանփոխարեն։ Երբ Տիրիթն այս լռեց, թագավորից ահաբեկ-՝ված’ գիշերով փախավ։ Արշակ թագավորին իմաց տվինՏիրիթի փ ախուստը։ Արշակ թա գավորը հրաման տվեց ա ղա տ ների բա նա կին’ հետամուտ լինեն Տիրիթին և որտեղ որնրան հա սնեն, նույն տեղում սպանեն։ Շատ քաջեր փ ա խ րստական Տիրիթին հետամուտ եղան, գնացին հասան մինչև Ոասեն գավառը և անտառի մեջ, տեղնուտեղը սպանեցինՏիրիթին, սրտեղ հանդիպեցին նրան։ Սրանից հետո Արշակը իրեն կին առավ սպանված ( Գնելի} կնոջը’ Փառանձեմին։ Եվ որքան Արշակր սիրում էր կնոջը, այնքան էլ սաատում էր Արշակ թագավորին, ասելով, թե մարմնով թավամազ է և գույնով թուխ։ Վերջը, երբ կնոջ սիրտը նրանչկպավ, Արշակ արքան մարգ ուղարկեց Հունաց երկիրը եայնտեղից կայսերական տոհմից, խնդրեց, բերել տվեց իրենկին Ողոմպի անունով։ Նրան ուժգին սիրով սիրեց և նրանովգրգռում էր առաջին կնոջ նախ անձը։ Փաոանձեմը սրտումոխ պահեց Ողոմպիի դեմ և միջոց էր փնտրում նրան սպանելու։ Ոայց հետո Փառանձեմը թագավորին մի տղա ծնեց,որի անունը դրին Պապ. նրան մեծացրին, չափահաս դարձրին։ Երբ նա առույգ պատանի դարձավ, նրան պատանդուղարկեցին կայսեր պալատը, Հունաց երկիրը։Իսկ Փառանձեմը մեծ նախանձով ու ոխով լցված էր դեպի Ողոմպին և միջոց էր որոնում’ գեղերով նրան սպանելու,բայց չկարողացավ հնարք գտնել, որովհետև (ՈղոմպինJշատ զգույշ էր իր անձին, մանավանդ կերակուրների ևըմպելիքների մեջ։ Նա ուտում էր միայն իր նաժիշտներիպատրաստած կերակուրները և խմում էր նրանց մեկնածգինին։ Երբ ոչ մի հնարք չգտնվեց նրան մահացու դեղերովթունավորելու, ապա անօրեն Փառանձեմը իրեն դավակիցդարձրեց Մրջյունիկ անունով մեկին Տարոն գավառի Արշամունքից, որ այն ժամանակ արքունական պալատի երեց էր։Անարժան, երբեք չկատարված, անջնջելի, անմոռանալի չարագործություն, հավիտենական տանջանքի արժանի, չտեսնըված, Ասված անարժան գործ կատարեց’ կյանքի գեղի մեջմահվան դեղ խառնելով։ Տերունական սուրբ ե աստվածային մարմնի, այսինքն’ հաղորդության հացի հետ խառնեցինմահվան դեղը, և Մրջյունիկ անունով երեցը եկեղեցումՈղոմպի տիկնոջը տվեց այն մահաբեր ( հաղորդությունը) ևսպանեց։ Անօրեն Փաոանձեմի ամենաչար կամքը նրա ուզածի պես կատարելով’ այս չերեցը նրանից պարգև ստացավ Տարոնի գավառում Գոմկունք կոչված գյուղը, որտեղիցինքն էր: Իսկ սուրբ Ներսես կաթողիկոսն այլևս Արշակ թա գա վորի երեսը չտեսավ մինչև նրա կորստյան օրր։ Ուստի Ներսեսի փոխարեն քրիստոնեության գլուխ նշանակեցին միոմն Չունակի, որ արքունի ստրուկների մեջ ամենից ստրուկնէր։ Թագավորը հրամայեց հրավիրել Հայոց աշխարհի բոլորեպիսկոպ ոսներին, որ գան Չունակին Հ ա յո ց կաթողիկոսձեոնագրեն։ Ոչ ոք չհ ա մ ա ձ ա յն վ ե ց գ ա լ, բ ա ց ի Աղձնիքի ևԿորդոլքի եպ իսկոպ ոսներից, որոնք և Չունակին կաթողիկոսձեոնադրեցին թա գա վորի հրա մա նով։ Այս Չունակր մ ե ղ մ ուհանգարտ մարդ էր, հա նդիմ անելու կամ խրատ ելու լեզուչուներ, այլ հա մակերպ վում էր թ ա գա վո րի ա ր ա ծներին, ինչէլ նա կատարեր*